Rehabilitacja po latach: Jak Państwo Polskie rekompensuje krzywdy i straty za represje w latach 1944-1989?

Prawo do rekompensaty

Historia Polski naznaczona jest walką o niepodległość, a wielu bohaterów tej walki spotkały niesłuszne represje ze strony komunistycznego państwa. Wyroki wydawane z pobudek politycznych, internowania, pozbawienie wolności w niehumanitarnych warunkach – to doświadczenia, które dotknęły Polaków działających na rzecz wolnej Ojczyzny. Choć wielu z represjonowanych nie doczekało czasów, gdy ich niewinność została formalnie potwierdzona, ich poświęcenie nie może zostać zapomniane. Ustawa z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (tzw. „Ustawa Lutowa”) stanowi podstawę do dochodzenia sprawiedliwości – nie tylko dla samych niesłusznie skazanych, lecz również dla ich najbliższych.

Jako kancelaria prawna specjalizująca się w sprawach zadośćuczynień za krzywdy i odszkodowań za szkody materialne, rozumiemy ból i poczucie niesprawiedliwości, które towarzyszą rodzinom osób represjonowanych. W tym artykule chcemy przybliżyć możliwości dochodzenia od Skarbu Państwa odszkodowania za poniesioną szkodę i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę wynikłe z wydania lub wykonania orzeczenia wydanego w okresie od 1 stycznia 1944 r. do 31 grudnia 1989 r., jeżeli czyn zarzucony lub przypisany był związany z działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego albo orzeczenie wydano z powodu takiej działalności, jak również orzeczenia wydane za opór przeciwko kolektywizacji wsi oraz obowiązkowym dostawom albo decyzji o internowaniu. Ustawa dotyczy nie wszystkich represjonowanych, lecz tych których dotknęła prawnokarna represja za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (lub z powodu takiej działalności), a to łączy się z prowadzeniem postępowania karnego w stosunku do indywidualnie oznaczonej osoby i wydania orzeczenia, następnie unieważnionego.

Pierwszym krokiem jest uzyskanie formalnego stwierdzenia nieważności orzeczenia skazującego lub decyzji o internowaniu.

„Działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, to takie świadome czyny osoby represjonowanej, które zmierzały do odzyskania przez Państwo Polskie suwerenności, niezawisłości oraz samostanowienia.

Przykładowo, może to być przynależność i udział w działaniach Narodowych Sił Zbrojnych – największej i najważniejszej organizacji konspiracyjnej.

Kto Jest Uprawniony do Dochodzenia Roszczeń?

Podstawowe prawo do odszkodowania i zadośćuczynienia przysługuje osobie bezpośrednio represjonowanej, wobec której stwierdzono nieważność wydanego orzeczenia lub decyzji o internowaniu. W razie śmierci osoby represjonowanej, jej uprawnienie do dochodzenia tych roszczeń przechodzi na: małżonka, dzieci i rodziców (art. 8 ust. 1 zdanie drugie Ustawy lutowej).

Jakie świadczenia można uzyskać? Odszkodowanie i Zadośćuczynienie

Ustawa Lutowa uprawnia do domagania się:

1. Odszkodowania (za szkodę majątkową):
   • Celem odszkodowania jest wyrównanie strat materialnych poniesionych przez osobę represjonowaną w wyniku wydania lub wykonania niesłusznego orzeczenia
   • Najczęściej dochodzoną i uznawaną przez sądy szkodą jest utrata zarobków które osoba represjonowana mogłaby osiągnąć, gdyby nie została pozbawiona wolności lub internowana i mogła kontynuować pracę zarobkową
   • Ważne: Zgodnie z przeważającą linią orzeczniczą Sądu Najwyższego, odszkodowanie za utracone zarobki powinno kompensować całość utraconych dochodów, a nie tylko hipotetyczne oszczędności, które represjonowany mógłby poczynić
   • Jak oblicza się utracone zarobki? Z uwagi na upływ czasu, Sądy często stosują mechanizm waloryzacji – odnoszą historyczne zarobki do obecnych realiów, np. porównując je do wynagrodzenia na analogicznym stanowisku pracy zajmowanym przez represjonowanego przed pozbawieniem wolności. W sytuacjach, gdy ścisłe udowodnienie wysokości szkody jest bardzo trudne, sądy mogą posiłkować się art. 322 Kodeksu postępowania cywilnego, zasądzając odpowiednią sumę według własnej oceny, opartej na wszystkich okolicznościach sprawy lub powołując biegłego.
   • Odszkodowanie może również obejmować inne udowodnione straty majątkowe (damnum emergens), np. koszty poniesione przez rodzinę w związku z represjami.
2. Zadośćuczynienia (za doznaną krzywdę):
   • Zadośćuczynienie ma na celu finansową rekompensatę za cierpienia fizyczne i psychiczne, ból, strach, poczucie niesprawiedliwości, utratę dobrego imienia, zniszczenie planów życiowych i inne niemajątkowe skutki represji
   • Wysokość zadośćuczynienia jest ustalana indywidualnie przez sąd i ma charakter ocenny – powinna być to „odpowiednia suma” 
   • Sąd bierze pod uwagę szereg czynników, m.in.:
     • Długość okresu represji (pozbawienia wolności, internowania)
     • Warunki panujące w miejscach odosobnienia (przeludnienie, fatalne warunki sanitarne, brak opieki medycznej, niehumanitarne traktowanie, przemoc psychiczna lub fizyczna, tortury). Szczególnie traumatyczne były warunki izolacji więziennej w okresie stalinowskim.
     • Wpływ represji na zdrowie fizyczne i psychiczne (choroby, urazy, trauma, zmiany w osobowości, np. skrytość, lęk, trudności w relacjach, depresja)
     • Wiek osoby represjonowanej w momencie doznawania krzywd
     • Poczucie niepewności i strachu (np. brak informacji o toku postępowania, długości kary)
     • Utratę dobrego imienia, stygmatyzację społeczną (infamia)
     • Utratę możliwości rozwoju zawodowego i osobistego 
     • Ciężką, przymusową pracę.
   • Zadośćuczynienie, choć nie cofnie czasu ani nie uleczy wszystkich ran, ma stanowić odczuwalną wartość ekonomiczną, przywracającym poczucie sprawiedliwości i uznania dla poniesionych cierpień. Nie może być kwotą jedynie symboliczną.
3. Kosztów symbolicznego upamiętnienia osoby niesłusznie represjonowanej, jeżeli jej śmierć była skutkiem wykonania orzeczenia uznanego za nieważne.

Jak wygląda procedura dochodzenia roszczeń?

Proces dochodzenia odszkodowania i zadośćuczynienia na podstawie Ustawy Lutowej, choć oparty na słusznych założeniach, jest sformalizowany i wymaga podjęcia konkretnych kroków:

1. Stwierdzenie nieważności orzeczenia: Nieważność orzeczenia stwierdza sąd okręgowy albo wojskowy sąd okręgowy. Stwierdzenie nieważności orzeczenia uznaje się za równoznaczne z uniewinnieniem. Stwierdzeniu nieważności orzeczenia nie stoi na przeszkodzie śmierć osoby represjonowanej.
2. Złożenie do sądu wniosku o zasądzenie odszkodowania i zadośćuczynienia:  Wniosek powinien precyzyjnie określać żądane kwoty i przedstawiać uzasadnienie roszczeń. Roszczenie należy udowodnić. Żądanie odszkodowania lub zadośćuczynienia należy zgłosić odpowiednio w sądzie okręgowym lub wojskowym sądzie okręgowym, który wydał postanowienie o stwierdzeniu nieważności orzeczenia, w terminie 10 lat od daty jego uprawomocnienia się. W sprawie tej stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania karnego dotyczące odszkodowania za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie.
3. Strona przeciwna: W postępowaniu stroną zobowiązaną do zapłaty jest Skarb Państwa, reprezentowany najczęściej przez Prezesa Sądu Okręgowego. W postępowaniu uczestniczy również Prokurator.
4. Postępowanie dowodowe: Kluczowym elementem jest zgromadzenie i przedstawienie dowodów na poparcie roszczeń. Mogą to być:
   • Dokumenty z archiwów (np. Instytutu Pamięci Narodowej – IPN) dotyczące sprawy, na mocy której wydano orzeczenie skazujące, a także akta postępowania wykonawczego
   • Dokumenty potwierdzające potencjalne zarobki represjonowanego (świadectwa pracy, angaże, informacje o zajmowanym stanowisku)
   • Zeznania świadków (członków rodziny, znajomych, współwięźniów), którzy mogą opisać osobę represjonowaną przed i po okresie represji, jej warunki życia, doznane cierpienia, szczegóły odbywania kary
   • Państwa zeznania jako wnioskodawców
   • Należy liczyć się z trudnościami dowodowymi wynikającymi z upływu czasu.
5. Wyłączenia: Rekompensaty finansowej nie otrzymają osoby, których działalność, w okresie będącym podstawą stwierdzenia nieważności orzeczenia albo uznania za nieważne decyzji, stanowiła zaprzeczenie działalności na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, czyli na przykład te osoby które później podjęły  tajną i świadomą współpracę z organami bezpieczeństwa – osób, które w jakimkolwiek momencie swojego życia w okresie od 1 stycznia 1944 r. do 31 grudnia 1989 r. wykazały się postawą i działaniami niegodnymi, hańbiącymi – sprzecznymi z działalnością na rzecz niepodległej Polski.
6. Koszty postępowania w sprawach objętych ustawą, w tym z tytułu ustanowienia pełnomocnika, ponosi Skarb Państwa.
7. Orzeczenie sądu i jego ewentualne zaskarżenie: Sąd po przeprowadzeniu postępowania wydaje wyrok, w którym zasądza odpowiednie kwoty (lub oddala wniosek). Od wyroku Sądu Okręgowego przysługuje apelacja do Sądu Apelacyjnego.

Dlaczego warto skorzystać z pomocy prawnej?

Dochodzenie roszczeń na podstawie Ustawy Lutowej to proces skomplikowany prawnie i dowodowo. Wymaga znajomości przepisów prawa cywilnego i karnego, aktualnego orzecznictwa, a także umiejętności argumentacji i prezentacji dowodów przed sądem.

Nasza kancelaria oferuje Państwu kompleksową pomoc na każdym etapie postępowania:

• Analizę Państwa sytuacji prawnej i ocenę szans na uzyskanie rekompensaty.
• Pomoc w zgromadzeniu niezbędnej dokumentacji, w tym z archiwów IPN.
• Przygotowanie profesjonalnego wniosku o odszkodowanie i zadośćuczynienie.
• Reprezentację Państwa interesów przed sądem I i II instancji.

Rozumiemy, że sprawy te są dla Państwa nie tylko kwestią finansową, ale przede wszystkim dążeniem do historycznej sprawiedliwości i uhonorowania pamięci bliskich. Jesteśmy tu, aby Państwa w tym wesprzeć naszą wiedzą i doświadczeniem.

Zakończenie

Ustawa Lutowa otworzyła drogę do zadośćuczynienia za krzywdy wyrządzone przez system komunistyczny. Proces ten może być długotrwały i emocjonalnie trudny, jednak jego celem jest nie tylko uzyskanie rekompensaty finansowej, ale także symboliczne przywrócenie sprawiedliwości i godności tym, którzy walczyli o wolną Polskę.

Jeśli Państwa bliski był osobą represjonowaną za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, zapraszamy do kontaktu z naszą kancelarią. Pomożemy Państwu zrozumieć Państwa prawa i poprowadzimy przez proces dochodzenia należnych roszczeń. 

Kancelaria z sukcesem przeprowadzała takie sprawy